रघुवरजसप्रकास – किसनाजी आढ़ा

चारण किसनाजी आढ़ा विरचित

रघुवरजसप्रकास

संपादक : डॉ.सीताराम लालस

 

राजस्थान प्राच्य विद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर
वि.सं. २०१७ (ई.सं. १९६०)

 


| कड़ी-14 | विषय: मात्रा वरण उदिस्ट नस्ट सुगम लछण, मेर लछण, मात्रा मेर विध, वरण मेर भरण विध, एकादस मात्रा मेर स्वरूप
| धारावाहिक श्रंखला – प्रत्येक मंगल, शुक्र एवं रविवार को प्रेषित


 

— 27 —

मात्रा वरण उदिस्ट नस्ट सुगम लछण।
दूहा
सुद्ध बिहुं उदिस्ट नस्ट, सुद्धा क्रम सूं अंक।
बे संख्या बिपरीतरै, निज सुद्ध अंक निसंक।।८९
बे सुद्ध थळ विपरीत रै, बि थळ संख्य विपरीत।
आं चहुं निस्ट उदिस्ट सिर, अंक उलट क्रम दीत।।९०
क्रम संख्या विपरीत बे, बि क्रम बि थळ बिपरीत।
पूछ ल यक घट नस्ट गुरु, वध उदिस्ट कहीत।।९१
सुद्ध बे सुद्ध थळ उलट बे, क्रम बी क्रम धर अंक।
पूछ सेस घट नस्ट कर, वध उदिस्ट गुरु अंक।।९२
इति रघुवरजसप्रकास ग्रंथे आढ़ा किसना क्रत मात्रा वरण सोड़स प्रस्तार उदिस्ट निरूपण संपूरण।

अथ मेर लछण।
दूहा
मुण अमका प्रस्तार मझ, सरब गुरू केह।
एक एक घट फिर अखौ, सब लघु घट लघु जेह।।६३


८९. बिहुं-दोनों।
९०. बि-दो। संख्य-संख्या। सिर-ऊपर। दीत-दीजिये।
९१. वध-विधि। कहीत-कहते हैं।
९२. घट-घटाना।
९३. मुण-कह। अमका-इसका। अखौ-कहो। जेह-जिस।

— 28 —

पूछै यूं अन कवि प्रसन, थाप मेर जिण ठांम।
प्रथम मेर मत कवि परठ, रट कीरत रघुराम।।९४

अथ मात्रा मेर विध।
कवित छप्पै
कर सम बे बे कोठ, अंत यक अंक भरीजै।
आद कोठ यक अंक, दुवौ तिण तर हर दीजै।।
ऊरध जुगळ फिर अंक, देह पैलां कोठां दख।
विध मध कोठा भरण, लछ आखंत सुकवि लख।।
सिर अंक त्याग दछ अंक सौ, समिळ लेख अध कोठ सुज।
कह मत मेर यण विध ‘किसन’, तूं रट राघव आंन तज।।९५


९४. यूं-इस प्रकार। अन-अन्य। प्रसन-प्रश्न। थाप-स्थापित कर। मेर-मेरु। ठांम-स्थान। परठ-रच।
९५. कोठ-कोठा। दुवौ-दूसरा। तिण-उस। तर-तल, नीचे। ऊरध-उर्ध्व। दख-कह। विध-विधि। मध-मध्य। लछ-लक्षण। आखंत-कहते हैं। समिळ-साथ। अध-नीचे। सुज-वह। आंन-अन्य।

— 29 —

अथ वरण मेर भरण विध

अथ एकादस मात्रा मेर स्वरूप।

~~क्रमशः  


नोट: पूर्व प्रेषित कड़ियों को पढ़ने के लिए निम्न विषय-सूची मे कृपया संबंधित विषय पर क्लिक करें। जो विषय अभी तक की श्रंखला में प्रेषित हो चुके हैं, उनके ही लिंक खुलेंगे। बाकी के लिंक के लिए कृपया प्रतीक्षा करें।

विषय – सूची

–1–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
भूमिका i १८ प्रस्तार लछण 11
        सोडस करम वरणण 1 मात्रा प्रस्तार विधि 11
श्रीगणेश स्तुति 1 वरण प्रस्तार विधि 12
गणागण वरणण 2 १९ सूची लछण 12
गणागण देवता 3 मात्रा सूची विधि 13
गणागण देवता और उसके फलाफल 3 मात्रा सूची संख्या रूप 13
गण मित्र सत्रु कथनं 4 वरण सूची विधि 13
दुगण कथनं 4 वरण सूची संख्या रूप 13
मित्रदास, उदास और शत्रुगण 4 २० ऊदिस्ट लछण 13
दोसादोस कथन 5 (i) मात्रा ऊदिस्ट 14
अस्ट दगध अखिर कथनं 5 (ii) वरण ऊदिस्ट 14
   हकारादि अस्टदगध 5 २१ नस्ट लछण 15
१० गुरू लघु कथनं 6 (i) मात्रा नस्ट 15
११ संजोगी आद वरण विचार 6 (ii) वरण नस्ट 16
१२ लघु दीरघ दीरघ लघुकरण-विधि वरणणं 7 २२ मात्रा स्थांन विपरीत कड़ौट फेर प्रस्तार लछण 17
१३ अथ मंगलादिक वरणगण नांम कथनं 7 २३ मात्रा स्थांन विपरीत कौ प्रकारांतर 17
१४ मात्रा पंचगण नांम कथनं 7 २४ मात्रा अस्ट प्रकार नस्ट उदिस्ट कथन 18
   प्रथम टगण छः मात्रा तेरह भेदनांम 8 २५ मात्रा स्थांन विपरीत अदिस्ट विधि 18
   दुतीय ठगण पंच मात्रा आठ भेद नांम 8 २६ वरण सुद्ध प्रस्तार का प्रकारांतर कौ लछण 22
   त्रतीय डगण च्यार मात्रा पंचभेद नांम 8 २७ वरण स्थांन विपरीत कड़ौट फेर प्रस्तार लछण 22
   चौथे ढगण तीन मात्रा तीन भेद लघ्वादि नांम 9 २८ वरण स्थांन विपरीत कौ प्रकारांतर कौ लछण 22
   पंचमौ णगण द्विमात्रादि भेद प्रथम एक गुरू नांम 9 २९ वरण संख्या विपरीत कौ प्रकारांतर लछण 23
१५ द्विमात्रा द्विलघु भेद नांम 10 ३० वरण संख्या स्थांन विपरीत कड़ौट फेर लछण 23
१६ साधारण गण नांम 10 ३१ वरण संख्या विपरीत प्रकारांतर लछण 23
१७ सोडसकरम वरणण 10 ३२ अस्ट विधवरण प्रस्तार 24
(i) प्रथम लछण 11
(ii) संख्या विधि 11
–2–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
३३ अस्टविध वरण प्रस्तार ज्यांका उदिस्ट, नस्ट 25 मात्रा व्रत्ति वरणण 41
३४ वरण स्थांन विपरीत का प्रकारांतर दोय कौ उदिष्ट कौ लछण 25 ५१ चंद्रायरणौ 41
३५ वरण स्थांन विपरीत ईंका प्रकारांतर कौ नस्ट 25 ५२ गमक 41
३६ वरण संख्या विपरीत कौ हर ईंका प्रकार को उदिस्ट 25 ५३ बांम 42
३७ वरण संख्या विपरीत हर प्रकारांतर दोनूं को नस्ट 25 ५४ कंता 42
३८ वरण संख्या स्थांन विपरीत कौ हर ईंका प्रकारांतर कौ उदिस्ट 26 ५५ सुगति 42
३९ वरण संख्या स्थान विपरीत कौ हर ईंका प्रकारांतर कौ दोन्यां कौ नस्ट 26 ५६ पगण 42
४० सोडस प्रस्तार मात्रा वरण का सुगम लिखण विध 26 ५७ मधुभार 42
४१ मात्रा वरण उदिस्ट नस्ट सुगम लछण 27 ५८ रसकळ 43
४२ मेर लछण 27 ५९ दीपक 43
   मात्रा मेर विध 28 ६० रसिक 43
   वरण मेर भरण विध 29 ६१ आभीर 44
   एकादस मात्रा मेर स्वरूप 29 ६२ उद्धौर 44
४३ पताका लछण 30 ६३ अनांम 44
   मात्रा पताका विध 30 ६४ हाकळ 45
   दस मात्रिक पताका 31 ६५ झंपताळ 45
   दस मात्रिक पताका का दूसरा रूप 32 ६६ जैकरी 45
   मात्रा पताका अन्य विध 33 ६७ चौपई 45
   सप्त मात्रा पताका स्वरूप 34 ६८ दूहौ 46
४४ वरण मेर खण्ड विध 35 ६९ सिंहाविलोकण 46
४५ सप्त वरण मेर स्वरूप 35 ७० चरनाकुळक 46
४६ वरण खंड मेर स्वरूप 36 ७१ अरिल 46
४७ प्राचीन मत च्यार वरण पताका स्वरूप 36 ७२ पद्धरी 47
४८ वरण पताका विध 37 ७३ बैअख्यरी 47
४९ वरण पताका नवीन मत अन्य विध सुगम 37 ७४ रडु 48
५० मरकटी लखण कथन 38 ७५ चूडामण 48
   मात्रा मरकटी विध कथन 38 ७६ पवंगम ग्रन्थांतरे चंद्रायणौ 49
   दस मात्रा मरकटी स्वरूप 39 ७७ महादीप 49
   वरण मरकटी भरण विध 39 ७८ हीर 49
   अस्ट वरण मरकटी स्वरू 40
   सात मात्रा मरकटी स्वरूप 40
–3–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
७९ रोळा 50 सरभ 64
८० बथुवा 50 सैन 64
८१ काव्य 50 मंडूक 64
८२ मात्रा उपछंद वरणण 51 मरकट 65
८३ हरि गीत 51 करभ 65
८४ रांम गीत 51 नर 65
८५ सवैइया 52 मराळ 65
८६ मरहट्टा 52 मदकळ 65
८७ चतुर पदी तथा रुचिरा 52 पयोधर 66
८८ धत्ता 53 चळ 66
८९ धत्तानंद 53 वांनर 66
९० त्रिभंगी 53 त्रिकळ 66
९१ खट सद्रस्य छंद लछण 53 मच्छ 66
९२ पदमावती 54 कछप 67
९३ दंडकळ 54 सादूळ 67
९४ दुमिळा 54 अहिबर 67
९५ लीलावती 55 बाघ 67
९६ जनहरण 55 विडाळ 68
९७ वरवीर 55 सुनक 68
९८ झूलणा 56 ऊंदर 68
९९ उपझूलणा 57 सरप 68
१०० मदन हरा 57 चरणा 69
१०१ खंज 58 पंचा 69
१०२ गगनागा 59 नंदा दूहा तथा बरवै छंद 69
१०३ द्रूपदी 59 मोहणी लछण 69
१०४ उद्धत 59 चौटियो 70
१०५ माळा 60 १०९ दूहा कौ नांम काढण विध 70
१०६ पंचवदन 61 ११० चूळियाळा छंद 71
१०७ मात्रा असम चरण छंद वरणण 61 १११ निस्रेणका 71
१०८ दोहा 62 ११२ चौबोला 71
   अन्य लछण दूहा 62 ११३ ककुभा 71
   सांकळियौ दूहौ 62 ११४ सिख 72
   तूंबेरौ दूहौ 63 ११५ रस उल्लाला 72
   भ्रमर 64 ११६ रस उल्लाला रा भेद 72
   भ्रांमर 64 ११७ माहा छंद 72
–4–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
११८ गाथा गुणदोष कथन 73 वारता 87
११९ बेअखरी 73 १२४ मात्रा दंडक छंद वरणण 88
१२० गाथा छंद छब्बीस नाम कथन 76 १२५ मात्रा दंडक छंद लछण 88
   लछी 76 १२६ छप्पै लछण 88
   रिद्धि 76 १२७ कवित छप्पै 88
   बुद्धी 77 १२८ अजय छप्पै 89
   लज्जा 77 १२९ यकहत्तर छप्पै नांम कथन 89
   विद्या 77 १३० छप्पै नांम काढ़ण विध 92
   खम्या 77 १३१ मात्रा छंद, मात्रा उपछंद, मात्रा असम चरण, मात्रा दंडक छंद गुरु लघु काढ़ण विध 92
   देवी 77 १३२ बावीस छप्पै नांम 93
   गौरी 78 उक्ता 94
   मात्री 78 समबळ विधांन 95
   चूरणा 78 जाता संख 95
   छाया 78 वळता संख 96
   कांती 78 संकळ जात 97
   महामाया 79 कमळबन्ध 97
   कीरती 79 छत्रबंध 99
   सिद्धी 79 मझअखिरा 100
   मांणणी 79 लघुनाळीक 100
   रांमा 79 ब्रधनाळीक 101
   गाहेणी 80 निसरणी बंध 101
   वसंत 80 नाट 102
   सोभा 80 चौपाई 103
   हरिणी 80 मुकताग्रह 103
   चक्कवी 80 कुंडळिया 104
   सारसी 81 चौटीबंध 105
   कुररी 81 हीराबेधी 105
   सिंघी 81 करपल्लव 106
   हंसी 81 हेकल्लवयण 107
१२१ गाहा, गाहू, विगाहा, उगाहा, गाहेणी, सीहणी खंधांण विचार लछण वरणण 82 हल्लव 108
१२२ एकसूं लगाय छबीस तांई गाथा काढ़ण विध 84 ताळूरब्यंब 108
१२३ गद्य छंद लछण विध 85 अहर अळग 109
   दवावैत 85 १३३ विधांनीक जात 109
   वचनका 85
–5–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
   सप्त विधांन 109 खड़ाखर छंद गायत्री 121
   स्त्री प्रत विधांनिक छप्पै 110 सेखा 121
१३४ नाटसळा छप्पै 110 तिलका 121
१३५ सुद्ध कुंडळियौ 111 विजोहा 121
   कुंडळियौ झड़उलट लछण 112 चऊरस 122
   कुंडळियौ जात दोहाळ 112 संखनारी तथा विराज तथा रसावळा 122
   कुंडळियौ दोहाळ 112 मंथांणी 124
१३६ कुंडळणी 113 मदनक 124
   वरण व्रत प्रकरण 115 मालती 124
१३७ एक वरण सूं लगाय छबीस वरण तांई छंदां री जात रा नांम वरणण 115 सप्त वरण छंद जात 124
   उक्ता 116 उस्कि 124
   कांम 116 समानिका 124
   मधु 116 सबासन 125
   मही 116 करहची 125
   सार 117 सिखा 125
   ससी 117 अस्टाखिर छंद वरणण 125
   प्रिया 117 जात अनुस्टप 125
   रमण 117 विद्युन्माळा 125
   पंचाळ 117 मल्लिका 126
   म्रिगेंद्र 118 प्रमांणी तथा अरध नाराज तथा तुंग 126
   मंद 118 त्वंग तथा तुंग 127
   कमळ 118 कमल 127
च्यार अखिर छंद जात 118 मांन क्रीड़ा 127
   प्रतिष्ठा 118 अनुस्टुप 128
   जीरणा 119 नव अखिर छंद वरणण 128
   धांनी 119 जात ब्रहती 128
   निगल्लिका 119 महालक्षिमी 128
पंच गुरु अखिर पंचा अखिर छंद वरणण 119 सारंगिका 128
   जात प्रतिष्ठा 119 पायत 129
   समोहा 119 रतिपद 129
   हारी 120 बिंब 129
   हंस 120 तोमर 130
   जमक 120 रूपमाळी 130
–6–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
दस अखिर छंद वरणण 130 कंद 141
   जात पंक्ति 130 पंकावली 141
   संजुतका 130 अजास 142
   चंपकमाळा 131 चतुरदस अखिर छंद जात 142
   सारवती 131 सक्करी 142
   सुखमा 132 वसंततिलका 142
   अम्रित गीत 132 चक्र 143
एकादस अखिर छंद 132 पनरह अखिर छन्द वरणण 143
   वरणण जात त्रिस्टुप 132 जात अतिसक्विरी 143
   दोधक 132 चांमर 143
   समुखी 132 सालिनी 144
   सालिनी 133 भ्रमरावळी 144
   मदनक 133 कळहंस 144
   सैनिका 134 रभस 145
   मालतिका 134 सोळै अखिर छंद वरणण 145
   इंद्रवज्र 134 जात अस्टि 145
   उपेंद्रवज्रा 135 निसपालिका 145
   उपजात 135 ब्रद्धिनाराज 146
   रथोद्धिता 136 पदनील 146
   स्वागता 136 चंचळा 147
द्वादसाखिर छन्द जात 136 सतरै वरण छंद जात 147
   जगती 136 यिस्टी 147
   भुजंगप्रयात 136 प्रथ्वी 147
   लक्ष्मीधर 137 माळाधर 148
   तोटक 138 सिखरणी 148
   सारंग 138 मंदाक्रांता 149
   मोतीदांम 138 हरिणी 149
   मोदक 139 अठारै अखिर छंद वरणण 150
   तरळनयण 139 जात ध्रति 150
   सुन्दरी 139 मंजीर 150
   प्रमिताखिरा 140 चरचरी 150
त्रयोदस अखिर छंद जात 140 क्रीडा 151
   प्रति जगति 140 उगणीस अख्यर छंद वरणण 151
   माया 140 जात अतिध्रति 151
   तारक 140 सारदूळ विक्रीड़त 151
–7–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
   धवळ 152 १४४ अग्यारह जथा नांम 171
   शंभू 153 विधांनीक जथा 172
वीस अखिर छंद वरणण 153 सर जथा 173
   जात क्रति 153 सिर नामां जथा 173
   गीतिका 154 वरण नांम जथा 174
   गल्लिका 154 अहिगत जथा 175
अकवीस वरण छंद वरणण 154 आद नांम जथा 176
   जात प्रक्रति 154 अंत नांम जथा 176
   स्रग्धरा 155 सुद्ध नांम जथा 177
   नरिंद 155 अधिक नांम जथा 177
हंसी 156 सम नांम जथा 178
   मदिरा 156 न्यून नांम जथा 178
   सुन्दरी 157 १४५ गीतां का एकादस दोख निरूपण 179
मत्तगयंद 157 १४६ निसांणी त्रिविधि वैण सगाई नांम लछण 182
   चकोर 157 १४७ सावरणी अखिरां री अखरोट वैणसगाई वरणण 183
चौबीस अखिर छंद 158 १४८ गीतां का नांम निरूपण 185
   जात संस्क्रति 158 १४६ सात सांणौर का नाम कथन 185
   किरीट 158 १५० अन्य प्रकार गीत नाम कथन 186
   दुमिळा 158 १५१ वसंत रमणी नांम गीत लछण 188
   महाभुजंगप्रयात 160 वसंत रमणी नांम सावझड़ौ 188
१३८ वरण उप छंद वरणण 160 मुणाल नांम गीत सावझड़ौ 189
   सालूर 160 गीत जयवंत सावझड़ौ 191
   मनहर तथा इकतीसौ कवित्त 162 बड़ा सांणौर आद सप्त गीत निरूपण 192
   घणाखिरी 164 गीत बड़ा सांणौर लछण 192
        गीत व्रत प्रकरण 166 सुद्ध सांणौर 193
१३९ गीत छंद वरणण 166 प्रहास सांणौर 196
१४० गीत लछण 166 छोटा सांणौर 198
१४१ गीत की भाखा वरणण 167 वेलिया सांणौर 200
१४२ अगण दधखिर दोस हरण 167 सूहणौ सांणौर 201
१४३ छंद नव उक्ति नांम 168 पूणिया सांणौर ने जांगड़ा सांणौर 202
   सुद्ध सनमुख 168 सोरठियौ सांणोर 203
   गरभित सनमुख 168 खुड़द छोटौ सांणौर 204
   सुध परमुख 169 पाड़गत, पाड़गती वरणण लछण 206
   गरभित परमुख 169 पाड़गती सुपंखरौ 206
   सुद्ध परामुख 170 त्रिवड़ तथा हेलौ गीत 208
   गरभित परामुख 170 बंक गोत 210
   सुद्ध स्रीमुख 170 त्रबंकड़ा गीत 211
   कवि कल्पित स्रीमुख 171 चौटियाळ गीत 212
   मिस्रित 171 लैहचाळ गीत 214
गौख गीत 216
चितईलोळ गोत 217
पालवणी तथा दुमेळ गीत 219
–8–
क्र.सं. विषय पृष्ट क्र.सं. विषय पृष्ट
सावझ अड़ियाळ गीत 221 अरट गीत 276
धड़उथल गीत 222 अठताळौ 277
सीहचलौ गीत 223 काछो 278
ब्रध चितविलास 224 सवैयौ 280
लघु चितविलास 225 सालूर 281
घोड़ादमौ 227 त्रिबंकौ 282
अरटियौ 228 धमाळ 283
सेलार 229 रसावळौ 284
झमाळ 230 सतखणौ 285
मुड़ैल अठताळौ 232 उमंग 287
हिरणझंप 232 यकखरौ (इकखरौं) 288
कवार 236 अमेळ 289
दोढ़ा 237 भंवरगुंजार 290
हंसावळौ सांणौर 238 चौटियौ 292
रसखरा 240 मंदार 293
भाखड़ी 241 झड़लुपत 295
गोखौ 245 त्रिमेळ पालवरणी तथा झड़लपत 295
ढोलचलौ तथा ढोलहरौ 247 त्रिपंखौ 296
त्रकुटबंध 248 वडौ सावझड़ौ तथा अरध सावझड़ौ 298
सुपंखरौ 253 झड़मुकट 300
हेकलवयण तथा मात्रारहित हंस गमण 255 दुतीय सेलार 301
भुजंगी 256 त्राटकौ 302
वडौ सांणौर अहरणखेड़ी 257 मनमोह 303
विडकंठ तथा वीरकंठ 259 ललितमुकट 306
गीत अट्टौ 260 मुकताग्रह 308
भांण गीत 262 पंखाळौ 310
दुमेळ 264 दुतीय साळूर 310
उवंग सावझडौ 265 भाख 311
अरध गोखौ सावझड़ौ 266 अरध भाख 312
धमळ तथा रिणधमळ 267 जाळीबंध 313
त्रिभंगी 269 गहांणी 315
सीहलोर 270 घणकंठ सुपंखरौ 317
सारसं गीत 270 जयवंत सावझड़ौ 321
सीहवग सांणौर 271 रूपग गजगत 322
अहिगन सांणौर 271 १५२ निसांणी छंद वरणण 325
रेणखरौ 271 १५३ निसांणी छंद 325
मुड़ियल सावझड़ौ 272 गरभितनांम निसांणी छंद 325
प्रौढ़ सांणौर निरूपण 272 दुमळा नांम जांगड़ी 326
दीपक 273 सुद्ध निसांणी जांगड़ी 327
अहिबंध 274 मारू निसांणी 328

Loading

Leave a Reply

Your email address will not be published.